Η συνάντηση του Ησιόδου με τις Μούσες

[P. Oxy. 3537 (recto 3 κ.εξ.):  ο οξυρύγχειος πάπυρος χρονολογείται στον 3ο ή πρώιμο 4ο αιώνα μ.Χ. Μας διέσωσε 24 στίχους καθώς και τον τίτλο μιας σύνθεσης, της οποίας ο συγγραφέας προσπαθεί να φανταστεί τι θα έλεγε ο Ησίοδος μετά τη συνάντησή του με τις Μούσες στον Ελικώνα. Το μοτίβο της συνάντησης με τις Μούσες, σημάδι του χρίσματος ενός ανθρώπου ως ποιητή, είναι σύνηθες στην αρχαιότητα: εκτός από τον Ησίοδο, ας αναφέρουμε τον Καλλίμαχο, τον Βεργίλιο, τον Θεόκριτο, τον Έννιο. Ο συνθέτης τού κειμένου πρέπει να ήταν κάποιος ανώνυμος για μας ρήτορας-ποιητής, γεννημένος στην Αίγυπτο (πιθανώς ο πάπυρος είναι αυτόγραφό του), άνθρωπος με ευρεία ποιητική παιδεία. Το ποίημα είναι σε εξάμετρο στίχο και δεν στερείται χάρης και ζωντάνιας, ενώ είναι και αρκετά πρωτότυπο. Οι Μούσες φαίνεται να εμπνέουν στον Ησίοδο τη Θεογονία, τον Κατάλογο των γυναικών και πιθανώς τα Έργα και ημέρες. Ο Ησίοδος αποχαιρετά την ποιμενική ζωή και τη βουκολική ποίηση, απευθύνεται στους γονείς και τον αδερφό του Πέρση, εγκαταλείπει την ασήμαντη γενέτειρά του Άσκρα. Βλέπει να του ανοίγονται οι ουράνιες πύλες και να θεάται τον κόσμο των θεών, ενώ προσδοκά τη δόξα και την αθανασία της ποίησης. Στο κείμενο υπάρχουν λογοτεχνικές αναμνήσεις όχι μόνο από τα κείμενα του Ησιόδου, αλλά και από τον Βεργίλιο, το Θεόκριτο και τον Καλλίμαχο. Η πρωτοτυπία του ποιητή μας έγκειται στο ότι ο Ησίοδος μεταμορφώνεται όχι μόνο από βοσκό σε ποιητή, αλλά ειδικά από βουκολικό σε επικό ποιητή και μάλιστα διδακτικό, γεγονός που ίσως εκφράζει και τις ποιητικές προτιμήσεις του συντάκτη του κειμένου. Το κείμενο μοιάζει να αποτελεί ένα προγύμνασμα, είδος άσκησης των ρητορικών σχολών της ελληνιστικής και ελληνορωμαϊκής εποχής, και μάλιστα μια ηθοποιία (προσπάθεια να φανταστεί κανείς τι θα έλεγε μια ιστορική ή μυθική προσωπικότητα σε κάποια συγκεκριμένη περίσταση-πβ. τον τίτλο που προηγείται του καθαυτό κειμένου). Σκοπός αυτών των ασκήσεων ήταν η εκγύμναση στη γραμματική, τη ρητορική ικανότητα και η προετοιμασία για πιο δύσκολες ασκήσεις, όπως η προφορική διάλεξη. Οι ασκήσεις διαιρούνταν σε τρεις γενικές κατηγορίες (αφηγηματικού τύπου, περιγραφικού τύπου, επιχειρηματολογία). Η ηθοποιία είναι ένα είδος μίμησης του πιθανού ήθους, του λεξιλογίου και του ύφους που θα ταίριαζε σε μια ιστορική ή μυθική προσωπικότητα.]          

Τι λόγια θα μπορούσε να είχε πει ο Ησίοδος,

θεόπνευστος από τις Μούσες:

Ποια από τους θεούς με ταρακούνησε; Ποια μου έστειλε θεία ανάσα;

Καθώς άφηνα πίσω μου βουνά και λαγκάδια, κοπάδια πρόβατα,

μέσα σε μια νύχτα κάποια θεά ήρθε από τον ένδοξο Ελικώνα

δάφνης μ’ ωραία πέταλα κλαδιά πυκνόφυλλα να φέρει.[1]

Η ίδια μου είπε για των θεών τη γενιά, πολέμους των Γιγάντων,

όλων των ηρώων την καταγωγή, των γυναικών το γένος.[2]

Η ίδια μου είπε για το σύμπαν, που ποτέ δεν είδα με τα μάτια μου.

Μάντρα μου τρισάθλια, παλιές μου στάνες των γιδιών,

πάω στων τραγουδιών τον πόλεμο, στον κύκλο των αγώνων.[3]

Δε μου αρκεί πια ο ιερός κισσός,[4] ούτε το ποίμνιό μου:

είναι μικρή για μένα όλη η Άσκρα με τ’ άθλια σπίτια της

κι ούτε την ίδια την Κύμη [5] υπολογίζω. Έχετε γεια όλοι

οι βοσκοί! Οι Μούσες μού δίδαξαν ωραίο τραγούδι,

ήπια νερό πολύ απ’ τη θεόπνευστη Αγανίππη.[6]

Τώρα, Δίε, πατέρα πολυαγαπημένε, τώρα, Πυκιμήδη,

τρισευλογημένη μητέρα, αδερφέ μου Πέρση,[7]

θα στηθεί για μένα στο βουνό ωραίο βραβείο. Τραγούδι  

βουκολικό μικρό δε θα αρχίσω, ούτε αυτό που ψάλλουν

εύκολα οι αδύναμοι, ανίδεοι χωριάτες,

ούτε μ’ ευχαριστεί πια η παλιά μου του γιδοβοσκού η σύριγγα:

μισώ τον άγριο ήχο της μαζί με το ίδιο τον αυλό.

Με τη χάρη του Δία, των Μουσών και των Χαρίτων οι ουράνιες

πύλες μού αποκαλύπτονται, κοιτώ μέσα στα θεϊκά παλάτια.

Κιόλας να τραγουδήσω θέλω, να πάω προς τη δόξα.[8]

---

[1] Η δάφνη, ιερό φυτό του Απόλλωνα και της μαντικής, σημαδεύει την ικανότητα του ποιητή να βλέπει όσα δεν βλέπουν οι άλλοι άνθρωποι, να γνωρίζει με τη βοήθεια των Μουσών λεπτομέρειες για τη δημιουργία του κόσμου και των θεών στο απώτατο παρελθόν. Η εμφατική αναφορά ότι η μεταμόρφωση του Ησιόδου έγινε μέσα σε μια νύχτα υποδεικνύει το θαυμαστό χαρακτήρα του συμβάντος της συνάντησης με τις Μούσες.

[2] Έμμεση παραπομπή στη Θεογονία και τον Γυναικών κατάλογο του Ησιόδου.

[3] Ο Ησίοδος εγκαταλείπει τη βουκολική ποίηση. Οι ποιητικοί διαγωνισμοί αποκαλούνται μεταφορικά «πόλεμος», ενώ η αναφορά στους αγώνες ίσως να αποτελεί έμμεσο υπαινιγμό στο διαγωνισμό, στον οποίο έλαβε μέρος ο Ησίοδος κατά τους αγώνες προς τιμήν του νεκρού Αμφιδάμαντος στη Χαλκίδα. Ο κύκλος δηλώνει τη συγκέντρωση των θεατών γύρω από τους διαγωνιζόμενους.   

[4] Σύμβολο του Διονύσου και της βουκολικής ποίησης.

[5] Ο πατέρας του Ησιόδου καταγόταν από την αιολική Κύμη. Ο Ησίοδος απαρνιέται εδώ όλο το παρελθόν του.

[6] Πηγή του Ελικώνα, σύμβολο της ποιητικής έμπνευσης.

[7] Η αναφορά στον Πέρση μπορεί να αποτελεί έμμεση παραπομπή στα Έργα και ημέρες, αφού αυτά γράφτηκαν για να τον συμβουλεύσουν.

[8] Το ποίημα στο πρωτότυπο σχηματίζει ως ακροστιχίδα την ομηρική φράση τὸν δ’ ἀπαμειβόμενος προσέφη, «κι απαντώντας σ’ εκείνον του είπε». Το ποίημα πρέπει να σώζεται ολόκληρο, αφού η ακροστιχίδα ολοκληρώνεται στο στ. 24 και η επόμενη γραμμή στον πάπυρο είναι κενή. Οι ακροστιχίδες είναι συνήθως αλφαβητικές ή περιέχουν το όνομα ενός συγγραφέα ή το όνομα ενός προσώπου σε επιτάφια κείμενα. Εδώ η πρωτοτυπία έγκειται ακριβώς στη χρήση ενός ομηρικού ημιστίχιου.