Τα είδη του κενού: κεχωρισμένο, παρεσπαρμένο, μέγα κενόν. Oι απόψεις του Στράτωνος και του Δημόκριτου


Στο πρώτο από τα χωρία που ακολουθούν ο Σιμπλίκιος, σχολιάζοντας ένα σημείο από το Περί ουρανού του Αριστοτέλη, κάνει διάκριση ανάμεσα στο κεχωρισμένο και το παρεσπαρμένο κενό, εννοώντας με τον πρώτο όρο το κενό μεταξύ των συνθέτων σωμάτων και με τον δεύτερο όρο το κενό που υπάρχει διάσπαρτο μέσα στα σύνθετα σώματα. Αυτή η διάκριση φαίνεται να έχει ως πηγή τον Περιπατητικό Στράτωνα, ο οποίος ξεχώριζε το κενό που είναι διάσπαρτο σε μικρά κομμάτια μέσα στα σώματα από το αθρόο κενό μεταξύ των κόσμων. Αυτή τη διάκριση ο Στράτων την έκανε μόνο και μόνο για να απορρίψει την ύπαρξη του δεύτερου τύπου κενού, αφού ο ίδιος δεν πίστευε ότι υπάρχουν άλλοι κόσμοι έξω από το δικό μας. Ο Δημόκριτος δε θα μπορούσε να κάνει διάκριση ανάμεσα στο παρεσπαρμένο και το κεχωρισμένο κενό, αφού γι’ αυτόν όλο το κενό που υπάρχει μέσα σ'  έναν κόσμο, είτε είναι εγκλωβισμένο μέσα στα σύνθετα σώματα, είτε βρίσκεται ανάμεσα σ’ αυτά, είναι ουσιαστικά κενό του ίδιου τύπου: όπως τα σύνθετα σώματα έχουν μεταξύ των ατόμων τους μικρά κενά που  χωρίζουν τα άτομα μεταξύ τους, έτσι και ο αέρας που χωρίζει τα σύνθετα σώματα στον κόσμο μας αποτελείται από άτομα που διακρίνονται μεταξύ τους με επίσης μικρά διαστήματα κενού. Στο χωρίο του Φιλόπονου από την άλλη, ο Δημόκριτος φαίνεται να διακρίνει το κενό που υπάρχει σε σχετικά μικρές ποσότητες στον κόσμο μας από το μεγάλο κενό μεταξύ των κόσμων (μέγα κενόν). Όμως, η διάκριση αυτή είναι καθαρά ποσοτική και όχι ποιοτική. Το κενό που υπάρχει ανάμεσα στους κόσμους (μέγα κενόν) αντιπαραβάλλεται εδώ με το κενό που υπάρχει ως ελάχιστα διαστήματα μεταξύ των ατόμων ενός σώματος. Μεγάλες ποσότητες κενού μέσα στον κάθε κόσμο δε φαίνεται να παραδεχόταν ο Δημόκριτος, αφού κατά την άποψή του τα άτομα σπεύδουν το ένα προς το άλλο (πρὀς ἄλληλα συντρέχειν). Έτσι, το κενό ωθείται έξω από τον κόσμο, όπου υπάρχει σε μεγάλες ποσότητες. Ο Πλάτων, Τίμαιος 58Α μπορεί να έχει υπόψη του αυτή τη θεωρία του Δημόκριτου. Ο Στράτων, που αναφέρθηκε παραπάνω, συμμεριζόταν την άποψη του Δημόκριτου για τις μικρές ποσότητες κενού μέσα στον κόσμο, διαφωνούσε όμως μαζί του στην ύπαρξη μεγάλων ποσοτήτων κενού έξω από τον κόσμο, αφού ως Περιπατητικός ταύτιζε το σύμπαν με το δικό μας μοναχικό κόσμο. Κατά την άποψη του Στράτωνα αθρόο κενό μπορούμε να δημιουργήσουμε στον κόσμο μας μόνο με τεχνητά μέσα (βλ. Ήρων, Πνευματικά 1, προοίμ. 332 κ.εξ., ο οποίος αντλεί προφανώς από το Στράτωνα). Το τρίτο χωρίο του Σιμπλίκιου επισημαίνει ότι το κενό για τους ατομικούς είναι εξίσου ον, όπως και τα άτομα, και όχι μια απλή έλλειψη του όντος. Έχει συνεπώς την δική του ιδιαίτερη οντολογική υπόσταση:

Σιμπλ., Εις το Περί ουρανού 305b10, σελ. 633, 11: «Ο Αριστοτέλης λέει ότι αν δεν υπάρχει καθόλου το κενό, στο οποίο να επεκτείνονται τα σώματα, όπως ο ίδιος απέδειξε, τότε είναι φανερή η αδυναμία αυτής της θεωρίας: με ποιο τρόπο, δηλαδή, ή πώς το ίδιο σώμα θα καταλάβει περισσότερο χώρο, αν δεν υπάρχει κάποιος κενός χώρος άνευ σώματος, στον οποίο θα χυθεί το σώμα με τα λεπτότερα μόρια; Αν, πάλι,  υπάρχει το κενό, όπως λένε οι οπαδοί του Δημόκριτου, μέσα από το οποίο γίνεται η επέκταση των σωμάτων, είναι λογική η δυνατότητα των σωμάτων να επεκτείνονται στο χώρο, είναι όμως παράλογη η ιδέα ότι πρέπει πάντα εξ ανάγκης αυτό που αποχωρίζεται από ένα μίγμα, όπως ο αέρας, να καταλαμβάνει περισσότερο χώρο... Ο Αλέξανδρος (ο Αφροδισιεύς), αφού εφάρμοσε αυτήν την ερμηνεία στην περίπτωση του κεχωρισμένου κενού (γιατί αυτό θα ήταν ο τόπος, στον οποίο γίνεται η επέκταση των σωμάτων), χωρίς να το καταλάβει μετέβη στο παρεσπαρμένο κενό... Ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το όλο επιχείρημα σε σχέση με το παρεσπαρμένο κενό. Γιατί αυτό είναι που αποτελεί κατά τους οπαδούς του Δημόκριτου την αιτία της επέκτασης των σωμάτων. Γιατί το κεχωρισμένο κενό δεν είναι αίτιο της επέκτασης, αλλά απλώς παρέχει τόπο στα επεκτεινόμενα σώματα». [i]
Φιλόπονος, Εις τα Φυσικά 214a22, σελ. 613, 21: «Κι αυτό το κενό... είναι διεσπαρμένο μέσα στα σώματα και τα εμποδίζει να είναι συνεχή, όπως έλεγαν οι οπαδοί του Δημόκριτου και του Λεύκιππου... (24) έξω από τον ουρανό  υπάρχει το καθαυτό κενό ...».
Σιμπλ., Εις τα Φυσικά 213a22, σελ. 648, 11: «Γιατί εκείνοι έλεγαν ότι υπάρχει ενεργεία ένα είδος χώρου, το οποίο όντας ανάμεσα στα σώματα δεν τα αφήνει να είναι συνεχή. Αυτό ισχυρίζονταν οι οπαδοί του Δημόκριτου και του Λεύκιππου, λέγοντας ότι κενό δεν υπάρχει μόνο μέσα στον κόσμο αλλά και έξω από αυτόν. Είναι, λοιπόν, φανερό ότι το κενό δε θα μπορούσε να είναι τόπος, αλλά ότι υπάρχει αυτό καθαυτό. Την ίδια άποψη είχε και ο Μητρόδωρος ο Χίος ... και αργότερα ο Επίκουρος».




[i] Αυτό αποτελεί αυθαίρετη ερμηνεία του Σιμπλίκιου, η οποία δε δικαιολογείται από το σχολιαζόμενο κείμενο του Αριστοτέλη. Ο Σιμπλίκιος θεωρεί το παρεσπαρμένο κενό αίτιο της επέκτασης των σωμάτων (causa efficiens), ενώ το κεχωρισμένο κενό απλώς τόπο, μέσα από τον οποίο γίνεται η κίνηση (condicio sine qua non). Σε κάθε περίπτωση το κενό για τους Ατομικούς δεν αποτελεί αίτιο με τη συνήθη σημασία της δύναμης που ενεργεί πάνω σε κάτι, αλλά αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση της ύπαρξης της κίνησης.

Σχόλια