ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΙΔΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΥΜΝΟΥ

Σε μια πρώιμη περίοδο ο όρος "ύμνος" έφερε τη γενική έννοια «άσμα» με πιθανές συνδηλώσεις τις έννοιες του επαίνου και του εορτασμού. Η πιο συγκεκριμένη σημασία «τραγούδι επαίνου προς τιμήν ενός θεού» αναπτύχθηκε σταδιακά και είναι τρέχουσα κατά την κλασική περίοδο. Ο Πλάτωνας (Πολιτεία 607Α) για παράδειγμα διακρίνει καθαρά τους ύμνους ως τραγούδια προς τιμήν των θεών από τα εγκώμια προς τιμήν ανθρώπων:

«Πρέπει κανείς να γνωρίζει ότι στην (ιδανική) πόλη είναι αποδεκτοί μονάχα οι ύμνοι προς τιμήν των θεών και τα εγκώμια των αγαθών ανθρώπων».

Ένας άλλος αρχαίος ορισμός του ύμνου (Γουδ. Ετυμ. στο λήμμα ύμνος) αναφέρει τα εξής:

 «Ύμνος είναι ο λόγος που απευθύνεται σε κάποιον θεό, συνοδευόμενος από προσκύνηση και προσευχή συνδυασμένη με έπαινο».

Ενδιαφέρων είναι και ο ορισμός του Διονυσίου του Θρακός (451, 6 Hilgard) για τον ύμνο:

            «Ύμνος είναι το ποίημα που περιέχει επαίνους και ευχαριστίες προς τους θεούς και τους ήρωες».

            Το ενδιαφέρον του ορισμού έγκειται στο γεγονός ότι επισημαίνει πως ο ύμνος έχει ποιητικά μορφή (ποίημα) και συμπεριλαμβάνει τους ήρωες ως δέκτες υμνικών ασμάτων. Επιπλέον χρησιμοποιεί τον όρο «ευχαριστίες», για να δηλώσει ένα ακόμη ουσιαστικό στοιχείο στην προσφορά του λάτρη προς το θεό που επικαλείται.

            Οι αρχαίοι διέκριναν διάφορες υποκατηγορίες ύμνων. Ο Δίδυμος (=Ωρίων 155-6 Sturz) αναφέρει τα εξής:

            «Ο ύμνος... διακρίνεται από τα εγκώμια, τα προσόδια και τους παιάνες, όχι επειδή εκείνα δεν είναι ύμνοι, αλλά με την έννοια της διάκρισης του γένους από τα είδη. Γιατί όλα τα κείμενα που απευθύνονται στους θεούς τα χαρακτηρίζουμε ύμνους και προσθέτουμε στο γένος το είδος του ύμνου: ύμνος-προσόδιο, ύμνος-παιάνας κ.τ.λ...».  

            Είναι αυτή η γενική έννοια του όρου ύμνος που μας νομιμοποιεί να τον χρησιμοποιούμε για κάθε τραγούδι που επαινεί ή ικετεύει ένα θεό. Η εμφάνιση ξεχωριστών βιβλίων «ύμνων» του Πινδάρου ή του Βακχυλίδη σε αντιδιαστολή με βιβλία τους που περιείχαν διθυράμβους, παιάνες κ.τ.λ. οφείλεται αποκλειστικά στις μεθόδους ταξινόμησης των αλεξανδρινών φιλολόγων: κάθε ποίημα που μπορούσε να ταυτοποιηθεί καθαρά ως διθύραμβος, παιάνας, προσόδιο κ.ο.κ. ενσωματωνόταν από τους αλεξανδρινούς φιλολόγους στο αντίστοιχο βιβλίο. Ό,τι απέμενε αταξινόμητο το συμπεριλάμβαναν σε ένα βιβλίο με το γενικό τίτλο «ύμνοι».

            Μια από τις πιο λεπτομερείς προσπάθειες ταξινόμησης των διαφόρων ειδών ύμνων βρίσκουμε στη Χρηστομάθεια του Πρόκλου, όπως διασώθηκε στο πλαίσιο της Βιβλιοθήκης του Φωτίου. Ο Πρόκλος διακρίνει πρώτα απ' όλα τους θρησκευτικούς από τους μη θρησκευτικούς τύπους ποιημάτων, αν και αφήνει χώρο και για ενδιάμεσες κατηγορίες, όπως τα παρθένεια, και τα δαφνηφορικά, τα οποία είναι γραμμένα για τους θεούς, αλλά περιέχουν και επαίνους για ανθρώπους. Από τα θρησκευτικά άσματα ονομάζει τους ύμνους, τα προσόδια, τους παιάνες, τους διθυράμβους, τους νόμους, τα αδωνίδια, τους ιόβακχους και τα υπορχήματα. Στους μικτούς τύπους ανήκουν τα παρθένεια, τα δαφνηφορικά, τριποδηφορικά, τα οσχοφορικά και ευκτικά. Κατόπιν ο Πρόκλος περιγράφει τα κυριότερα χαρακτηριστικά αυτών των ειδών: το προσόδιο είναι άσμα με συνοδεία αυλού, το οποίο ψάλλεται, καθώς ο χορός προχωρά προς το βωμό, ενώ ο «κυρίως ύμνος» ψάλλεται γύρω από το βωμό με συνοδεία κιθάρας. Τα άλλα είδη διακρίνονται κυρίως ανάλογα με τη θεότητα ή την ειδική λατρεία, στην οποία είναι ενσωματωμένα: οι παιάνες, οι νόμοι, τα δαφνηφορικά και τα τριποδηφορικά ανήκουν σε διάφορες λατρείες του Απόλλωνα. Ο διθύραμβος και ο ιόβακχος στο Διόνυσο. Τα οσχοφορικά ήταν αττικά λατρευτικά τραγούδια προς τιμήν του Διονύσου και της Αθηνάς. Επιπλέον, ο διθύραμβος χαρακτηρίζεται από άγριους και εκστατικούς ρυθμούς και μουσικούς τρόπους σε αρμονία με τη φύση του Διόνυσου. Από την άλλη ο νόμος είναι στατικός και μεγαλόπρεπος σε αναλογία με τη φύση του Απόλλωνα.

            Η ταξινόμηση του Πρόκλου σχετίζεται κυρίως με τα είδη της λυρικής ποίησης. Δίνει ιδιαίτερο βάρος στο σύνδεσμο ανάμεσα στον τύπο του άσματος και τη λατρεία, στην οποία ανήκε. Ωστόσο και άλλα κριτήρια έχουν κάποια σημασία γι’ αυτόν: η θέση του άσματος στο πλαίσιο της τελετουργίας, η παρουσία ή απουσία και η φύση του χορού, ο τύπος και ο τρόπος της μουσικής, η αισθητική ποιότητα του ποιήματος, η γεωγραφική κατανομή. Συνοπτικά: στο έργο του Πρόκλου, το οποίο βασίζεται στη δουλειά των αλεξανδρινών φιλολόγων, βρίσκουμε μια ταξινόμηση των ύμνων που λαμβάνει υπόψη της κυρίως το πλαίσιο της εκτέλεσης του άσματος.