Αποθεώνοντας τον βασιλιά στην ελληνιστική εποχή: ύμνοι στον Δημήτριο τον Πολιορκητή

Ερμοκλέους του Κυζικηνού 

Προσόδιο στον Δημήτριο τον Πολιορκητή  

            Από την ελληνιστική εποχή και μετά πληθαίνουν τα υμνητικά ποιήματα, τα οποία αξιοποιώντας τις παλιές υμνωδικές μορφές προς τιμήν των θεών απευθύνονται τώρα σε θεοποιημένους βασιλείς και στρατηγούς της ελληνιστικής και ελληνορωμαϊκής εποχής (π.χ. παιάνας των Χαλκιδέων στο Τίτο Φλαμινίνο, προσόδιο του Θεοκλή στο Δημήτριο τον Πολιορκητή-βλ. παρακάτω). Τα ποιήματα αυτά αποτελούν σημεία των καιρών και φανερώνουν την παρακμή των παλιών ελληνικών κρατών. Ένας από τους πρώτους που αξιοποίησαν αυτήν τη νέα τάση ήταν ο Ερμοκλής από την Κύζικο (αρχές του 3ου αιώνα π.Χ.), ο οποίος κατόρθωσε να γίνει εκφραστής της αθηναϊκής κολακείας προς τους ισχυρούς της εποχής. Με παιάνες στον Αντίγονο τον Μονόφθαλμο και στο γιο του Δημήτριο τον Πολιορκητή νίκησε σε κάποιον ποιητικό διαγωνισμό, ενώ ο Αθήναιος μας διέσωσε ένα προσόδιο[1] σε ιαμβικούς τρίμετρους, στους οποίους παρεμβάλλονται ιθύφαλλοι. [2]

α)  (Αθήν. 15.697 A:) Ο Φιλόχορος λέει ότι οι Αθηναίοι έψαλαν προς τιμήν του Αντίγονου και του Δημητρίου τους παιάνες που συνέθεσε ο Ερμοκλής ο Κυζικηνός, μολονότι ήταν πολλοί εκείνοι απ' όσους συνέθεσαν παιάνες, οι οποίοι αποδείχτηκαν εφάμιλλοι μεταξύ τους. Ο Ερμοκλής όμως προτιμήθηκε.

β)  (Αθήν. 7.253 D κ.εξ.:) Περιβόητος για την κολακεία του έγινε και ο δήμος των Αθηναίων... Όταν επανήλθε ο Δημήτριος από τη Λευκάδα και την Κέρκυρα στην Αθήνα, οι Αθηναίοι τον υποδέχτηκαν όχι μόνο θυμιατίζοντας και στεφανώνοντάς τον και οινοχοώντας, αλλά τον απάντησαν και προσοδιακοί χοροί και ιθύφαλλοι με όρχηση και τραγούδι... σαν να ήταν μόνος θεός αληθινός και οι άλλοι θεοί να κοιμούνται ή να έχουν αποδημήσει ή να μην υπάρχουν, σαν να είχε γεννηθεί από τον Ποσειδώνα και την Αφροδίτη... Του κάνανε δέηση, τον ικέτευαν και προσεύχονταν σ' αυτόν... Ο Δούρις ο Σάμιος στο εικοστό δεύτερο βιβλίο των Ιστοριών του αναφέρει και αυτόν τον ιθύφαλλο:

           

[

][3]

            γιατί οι μέγιστοι και πιο αγαπητοί απ' τους θεούς [4]

            στην πόλη είναι παρόντες.

            Γιατί εδώ τη Δήμητρα και το Δημήτριο

            μαζί τους έφερε ο καιρός.

            Εκείνη τα σεπτά της Κόρης μυστήρια

            έρχεται να τελέσει,

            εκείνος ιλαρός, όπως ταιριάζει σε θεό, και ωραίος

            και γελαστός παραβρίσκεται.

            Σαν κάτι θείο μοιάζει, όλοι τριγύρω οι φίλοι,

            στη μέση τους αυτός:

            όμοια σαν να 'ναι αστέρια οι φίλοι του

            κι αυτός να είναι ο ήλιος.

            Γιε του θεού του πιο δυνατού, του Ποσειδώνα,

            χαίρε, και της Αφροδίτης.

            Οι άλλοι θεοί ή απέχουν μακριά

            ή δεν έχουν αυτιά,

            ή δεν υπάρχουν, ή για τίποτα σημασία δε δίνουν σε μας.

            Εσένα, όμως, παρόντα σε βλέπουμε,

            όχι ξύλινο, όχι λίθινο, αλλά αληθινό. [5]

            Σε σένα προσευχόμαστε:

            πρώτα κάνε ειρήνη, φίλτατε,

            γιατί κυρίαρχος είσαι.

            Και τη Σφίγγα, όχι των Θηβών,

            αλλά εκείνη που εξουσιάζει όλη την Ελλάδα

            (κάποιος Αιτωλός [6] καθισμένος πάνω σε πέτρα,

            όπως η Σφίγγα η παλιά,

            τα σώματα όλων μας τα παίρνει αρπάζοντάς τα

            και δεν μπορώ να πολεμήσω μαζί του.

            Γιατί των Αιτωλών είναι να αρπάζουν των γειτόνων τα πράγματα,

            τώρα και εκείνων που μένουν πιο μακριά τους)

            πάνω από όλα τιμώρησέ την ο ίδιος. Αν όχι ο ίδιος,

            βρες τουλάχιστον κάποιον Οιδίποδα,

            που τη Σφίγγα αυτή ή να γκρεμίσει

            ή σπίνο [7] να την κάνει.

Θεοκλέους

Ιθυφαλλικό Προσόδιο για τον Δημήτριο τον Πολιορκητή  

Ο Θεοκλής αυτός είναι άγνωστος από αλλού και είναι ασαφής ο χρόνος κατά τον οποίο έζησε. Το πιθανότερο είναι ότι ανήκει στην εποχή του Δημητρίου του Πολιορκητή, βασιλιά της Μακεδονίας από το 294 ως το 287 π.Χ., και ότι αυτός ο τελευταίος είναι κατά πάσα πιθανότητα ο βασιλιάς που αναφέρεται στο απόσπασμα. 

Κάναμε θυσία στα Σωτήρια [8]

            όλοι οι τεχνίτες.

            Μαζί τους αφού πιω από ποτήρι δίκρουνο

            στο βασιλιά το φίλτατο θα πάω.

---

[1] Άσμα αδόμενο σε πομπές με συνοδεία αυλού ως σεμνοπρεπής ευχαριστία και ύμνος προς κάποιον θεό.

[2] Αρχικά ιθύφαλλος ήταν το όρθιο αντρικό αιδοίο που περιέφεραν στις γιορτές του Διονύσου. Αργότερα το ποίημα, το οποίο τραγουδούσε μπροστά στον υψωμένο φαλλό ομάδα χορευτών φορώντας προσωπείο μεθυσμένου και στεφάνια. Όταν οι χορευτές έφταναν στη μέση της ορχήστρας γύριζαν προς τους θεατές και έλεγαν:  «Κάντε πίσω/ ανοίξτε χώρο στο θεό, / γιατί θέλει ορθός και στα πόδια του φορώντας κοθόρνους / να περάσει από ανάμεσα» (Σήμος ο Δήλιος, απ. 20 Muller). Το ιθυφαλλικό μέτρο είχε τη μορφή `-υ`-υ`-`-.

[3] Λείπουν κατά πάσα πιθανότητα τουλάχιστον δύο εναρκτήριοι στίχοι με περιεχόμενο παρόμοιο σαν εκείνο που αναφέρει ο Σήμος ο Δήλιος στην προηγούμενη σημείωση ότι απάγγελλαν οι χορευτές των ιθυφάλλων.

[4] Εννοεί τη θεά Δήμητρα  και το νέο θεό Δημήτριο τον Πολιορκητή.

[5] Λογοπαίγνιο μεταξύ των λέξεων λίθινο και α -ληθινό.

[6] Υπαινίσσεται την Αιτωλική Συμπολιτεία, η οποία εκείνο τον καιρό ήταν μια αρκετά υπολογίσιμη δύναμη

[7] Λογοπαίγνιο με τις λέξεις Σφίγξ και σπίνος.

[8] Το 307 π.Χ. ο Δημήτριος ο Πολιορκητής έδιωξε από την Αθήνα τον Δημήτριο το Φαληρέα και αποκατέστησε τη δημοκρατία. Οι Αθηναίοι απένειμαν στον ίδιο και τον πατέρα του Αντίγονο μεγάλες τιμές: τα αγάλματά τους στήθηκαν κοντά στους ανδριάντες των τυραννοκτόνων Αρμόδιου και Αριστογείτονος, χτίστηκαν βωμοί για τη λατρεία τους, τους αποκάλεσαν «Σωτήρες» και δύο νέες φυλές πήραν τα ονόματά τους (Αντιγονίς, Δημητριάς).