ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟ ΟΡΦΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΘΟΥΡΙΟΥΣ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ

Από τύμβο (Timpone Grande) στους Θουρίους (τέλος 4ου αιώνα π.Χ. ή αρχές του 3ου) προέρχεται μεγαλύτερο και παχύτερο έλασμα διπλωμένο εννιά φορές σαν φάκελος γύρω από άλλο μικρότερο ορφικό κείμενο. Περιλαμβάνει πλήθος ομάδων αμετάφραστων γραμμάτων και κανείς φιλόλογος μέχρι σήμερα δεν κατόρθωσε να αποκαταστήσει ένα ενιαίο κείμενο. Δόθηκαν πολλές ερμηνείες: 1.πρόκειται για ορθογραφικά λάθη που συσσωρεύτηκαν από τη διαδοχική αντιγραφή ενός αρχικού κειμένου για γενιές, καθιστώντας το ακατάληπτο και για τους ίδιους τους αντιγραφείς. 2.Οι ομάδες γραμμάτων χωρίς νόημα παρεμβάλλονται για να αποπροσανατολίσουν τον αμύητο και να δημιουργήσουν ένα είδος κουίζ που μπορεί να αποκρυπτογραφήσει μόνο ο μυημένος. Είναι η ερμηνεία που υιοθετώ εδώ. 3.Πρόκειται για μια μορφή μαγικών φθόγγων, όπως οι ακατάληπτες λέξεις που συναντάμε σε μαγικά κείμενα: το γεγονός ότι το κείμενο ήταν τυλιγμένο γύρω από ένα άλλο μπορεί να το καθιστούσε ένα είδος φυλακτηρίου που προστάτευε το βασικό κείμενο ή ένα είδος φυλακτού για χρήση από τον μύστη στον Άδη. Ωστόσο πρέπει να σημειωθεί ότι οι μαγικοί φθόγγοι συνοδεύονται από ενδείξεις για τη δύναμή τους, τα αποτελέσματά τους, τον τρόπο προφοράς τους και τις χειρονομίες που τους συνοδεύουν. Τίποτα από αυτά δεν υπάρχει στην περίπτωσή μας. 4.Οι ακατάληπτοι φθόγγοι κάνουν το κείμενο να μοιάζει με θεόπνευστο χρησμό και του δίνουν έτσι κύρος: οι χρησμοί της Πυθίας ήταν ακατάληπτοι και μια ομάδα προφητών αναλάμβανε να τους δώσει νόημα. 5.Τα ακατάληπτα γράμματα αποδίδουν μια μη ελληνική γλώσσα.

            Το κείμενο μοιάζει να εμπεριέχει στοιχεία ορφικής κοσμολογίας και θεογονίας και πολλοί το παραλληλίζουν με τον πάπυρο του Δερβενίου. Υπάρχουν επίσης αναμνήσεις από τον Ηράκλειτο και τον Εμπεδοκλή.

Στον Πρωτόγονο [1] [αμετάφραστα γράμματα = α.γ.], στη Μητέρα Γη,

στην κυβέλεια Κόρη [α.γ.] της Δήμητρας [α.γ.]. [2]

[α.γ.] Ζευ [α.γ.], Αέρα [α.γ.], Ήλιε. Το Πυρ

τα πάντα [α.γ] νικά [α.γ.]. [3]

[α.γ.] Τύχη [α.γ.], Φάνη, πάνσοφες Μοίρες [α.γ.]. [4]

[α.γ] Εσύ ένδοξε δαίμονα [α.γ.], [5]

[α.γ.] πατέρα, [α.γ.] παντοδαμαστή [α.γ.].

[α.γ.] Ανταμοιβή [α.γ.]. [6]

[α.γ.] Αέρα [α.γ.], Πυρ [α.γ.], Μητέρα [α.γ.],

Νήστι [α.γ.], Νύχτα [α.γ.], Ημέρα [α.γ.]. [7]

Επτά μέρες [α.γ.] νηστείας [α.γ.]. Δία ενορύττιε και πανόπτη.

Αεί. [α.γ.]. Μητέρα εισάκουσε

[α.γ.] την προσευχή μου [α.γ.].

[α.γ.] Ωραίες [α.γ.] ιεροτελεστίες [α.γ.]. [8]

[α.γ.] Ιεροτελεστίες. [α.γ.] Δήμητρα, Πυρ, Ζευ, Κόρη Χθονία [9]

[α.γ.].

Ήρωα [α.γ.]. Φως στο νου [α.γ.].

[α.γ.] Ο Σοφός άρπαξε την Κόρη. [10]

Γη [α.γ.], Αέρα, [α.γ.].

Στο νου [α.γ.]. [11]

---

[1] Ο Πρωτόγονος (=πρωτογέννητος) σε ορφικά συμφραζόμενα είναι άλλοτε ο Ουρανός, άλλοτε ο Έρως και άλλοτε ο Φάνης (= αυτός που εμφανίζεται ή ο φωτεινός), πλάσμα με τέσσερα κεφάλια, φτερωτό και ερπετόμορφο, πρώτος δημιουργός του κόσμου, πριν τον καταβροχθίσει ο Ζευς και επαναδημιουργήσει το σύμπαν. Εδώ ίσως πρόκειται για τον Ουρανό, όπως υποδεικνύει η αναφορά στη Γη που ακολουθεί.

[2] Πρόκειται για την Περσεφόνη. Η Κυβέλη και η Δήμητρα ταυτίζονται από τους Ορφικούς, όπως και η Δήμητρα με τη Γη, αφού απέδιδαν το όνομα της θεάς Δήμητρας στην έκφραση Γη Μητέρα (Δα-μάτηρ, Δη-μήτηρ). Συνεπώς στην αρχή του κειμένου φαίνεται να έχουμε επίκληση στον Ουρανό, τη Γη (= Δήμητρα = Κυβέλη) και την Περσεφόνη, βασίλισσα του Κάτω Κόσμου. Πβ. το καύχημα της ψυχής σε άλλα ορφικά κείμενα ότι είναι γόνος του Ουρανού και της Γης.

[3] Ο Ζευς στον πάπυρο του Δερβενίου ταυτίζεται με τον αέρα (στήλη XVII 3–4). Από την άλλη ο Ήλιος, σημαντική ορφική θεότητα, ενίοτε ταυτίζεται στους ορφικούς κύκλους με τον Διόνυσο (Μακρόβιος, Sat. 1.18.17, Διόδ. 1.11.2). Το πυρ, πάλι, είναι γνωστό ήδη από τον Ηράκλειτο για τον συμπαντικό του ρόλο. Εδώ μάλλον παραπέμπει στον Διόνυσο-Ήλιο.

[4] Ο Φάνης μοιάζει εδώ να ταυτίζεται με τον Διόνυσο-‘Ηλιο (πβ. Διόδ. 1.11.2). Οι Μοίρες ενίοτε ταυτίζονται με τον Δία ή το νου του Δία. Εδώ το επίθετο που τους αποδίδεται, πάμμηστοι (=πάνσοφες), σχετίζεται με το συχνό επίθετο του Διός μητίετα (=σοφός, συνετός) από τη λέξη μῆτις (σοφία, σύνεση).

[5] Πιθανώς εννοείται ο Δίας, όπως φαίνεται από τον επόμενο στίχο, όπου καλείται πατέρας. Ο Δίας είναι στην παράδοση ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων. Το παντοδαμαστής θυμίζει τη φράση «το πυρ τα πάντα νικά» παραπάνω στο κείμενο.

[6] Ίσως η λέξη να χρησιμοποιείται εδώ σε κοσμολογικό πλαίσιο με τη σημασία «ανταλλαγή» μεταξύ των στοιχείων. Πβ. την περίφημη ρήση του Ηράκλειτου (Β 90 D-K): πυρός τε ἀνταμοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήματα καὶ χρημάτων χρυσός και τη φράση «το πυρ τα πάντα νικά» που ήδη επισημάναμε. Άλλοι ερμηνεύουν τη λέξη ως «αποζημίωση» και παραπέμπουν στη διαβεβαίωση της ψυχής προς την Περσεφόνη ότι πλήρωσε για τις αμαρτίες της, όπως συμβαίνει σε άλλα ορφικά κείμενα.

[7] Οι στίχοι πρέπει να κατανοηθούν με βάση τα τέσσερα στοιχεία του Εμπεδοκλή στο Β 6 D-K. Εκεί έχουμε Ζευς-πυρ, Ήρα-αέρας, Άδης-γη, Νήστις-νερό (η Νήστις ήταν δευτερεύουσα σικελική θεότητα, πιθανώς ένα επίθετο της Περσεφόνης). Στο κείμενό μας ο αέρας και το πυρ αναφέρονται άμεσα, η γη υπονοείται στην ονομασία Μητέρα και το νερό στην ονομασία Νήστις. Μαζί με τα τέσσερα στοιχεία γίνεται επίκληση στη Νύχτα και την Ημέρα, την χρονική διάσταση του κόσμου, τον αιώνιο κύκλο της εναλλαγής σκότους και φωτός.

[8] Οι επτά μέρες νηστείας ήταν προαπαιτούμενο σε διάφορες τελετές μύησης, λ.χ. στα Ελευσίνια. Ίσως υπάρχει λογοπαίγνιο με τη λέξη Νήστις που προηγείται (πβ. Ιππόλ., Κατά πασών αιρ. 7.29.4). Πανόπτης (αυτός που τα βλέπει όλα) είναι ο Δίας (πβ. ήδη Αισχύλος, Ευμ. 1045), ενώ το αεί, στο πρωτότυπο αἰέν, παραπέμπει στην ορφική έννοια του αιώνος, της κυκλικής αιωνιότητας του κόσμου, αλλά και της αιώνιας ευτυχισμένης ζωής που περιμένει τον μύστη. Μητέρα εδώ πρέπει να είναι όχι η Γη, αλλά η Περσεφόνη, μητέρα του ανθρώπινου γένους μέσω του Διόνυσου. Η λέξη ἐνορύττιος, αν είναι σωστά γραμμένη, παράγεται από το ἐνορύττω (= σκάβω μέσα), αλλά δυστυχώς δεν μπορούμε να καταλάβουμε τι δηλώνει εδώ το επίθετο (αυτός που σκάβει; αυτός που είναι μέσα σε σκάμμα; υπόγειος; χθόνιος;). Η έκφραση «ωραίες ιεροτελεστίες» θυμίζει παρόμοια φρασεολογία από τον πάπυρο Gurob, ένα κείμενο που παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με το παρόν.

[9] Έχουμε πάλι αναφορά στα τέσσερα στοιχεία: γη (Δήμητρα), πυρ, αέρας (Ζευς), νερό (Κόρη Χθονία = Περσεφόνη = Νήστις = νερό).

[10] Όπως φαίνεται από άλλες ορφικές πινακίδες, ιδιαίτερα της Έντελλας, ήρωας είναι η αποθεωμένη στον Κάτω Κόσμο ψυχή του μύστη. Σοφός (μήστωρ) είναι ο Δίας, αφού το επίθετο χρησιμοποιείται γι’ αυτόν στην παράδοση. Έχουμε παραπομπή επομένως στην ορφική εκδοχή του μύθου ότι ο Δίας βίασε την Περσεφόνη (Κόρη) και γεννήθηκε ο Διόνυσος. Φως στο νου είναι η φώτιση που αποκτά ο μύστης κατά τη μύηση (πβ. και την τελευταία κατανοητή φράση του κειμένου).

[11] Τελική αποτίμηση του κειμένου: το κείμενο είναι συμβατό με όσα γνωρίζουμε για την ορφική κοσμοθεωρία και από τα προηγούμενα ελάσματα, αλλά και από άλλες πηγές. Το πρώτο θεϊκό ζεύγος είναι ο Ουρανός (Πρωτόγονος) και η Γη Μητέρα (Δήμητρα, Κυβέλη). Ο Ζευς ενώνεται με τη Δήμητρα και γεννά την Περσεφόνη (Κόρη), ενώ με την Περσεφόνη γεννά τον Διόνυσο (Ήλιος, Φάνης). Υπάρχουν τα τέσσερα γνωστά στοιχεία: αέρας (Ζευς), πυρ (Φάνης, Διόνυσος, Ήλιος), γη (Δήμητρα, Κυβέλη), νερό (Περσεφόνη, Νήστις). Ο χρόνος είναι αιώνιος και κυκλικός (Ημέρα, Νύχτα). Κάθε άνθρωπος έχει τη δική του τύχη, επισκοπείται από τον Δία που βλέπει τα πάντα, όλες του οι πράξεις ελέγχονται από τις Μοίρες, πρέπει να πληρώσει ανταπόδοση στην μητέρα του Διόνυσου (που είναι και δική του Μητέρα). Με τη μύηση, την προσευχή, τις τελετουργίες, την εξιλέωση ο άνθρωπος μπορεί να κερδίσει καθαρότητα και φώτιση, καθώς και μια θεϊκή μοίρα, να γίνει ήρωας.