Τα
τελευταία χρόνια το ερώτημα της επίδρασης των ανατολικών πολιτισμών στον αρχαίο
ελληνικό, ιδιαίτερα κατά την αρχαϊκή εποχή, έχει εξεταστεί με εξαιρετική
ένταση. Παρά τα επιτεύγματα της έρευνας, δεν έχουν αποφευχθεί και αμφίβολα
συμπεράσματα στηριγμένα σε αμφίβολο υλικό και μεθοδολογίες. Πάντως
είναι σχεδόν βέβαιο ότι τόσο ο Όμηρος όσο και ο Ησίοδος ενσωμάτωσαν στα
ποιήματά τους στοιχεία που προέρχονταν από τον ανατολικό μύθο, θεογονίες,
κοσμογονίες και λογοτεχνία σοφίας. Εξάλλου η αρχή της ελληνικής επιστήμης και
φιλοσοφίας δέχτηκε ερεθίσματα από ανατολικούς προδρόμους, ιδιαίτερα στους
τομείς των μαθηματικών και της αστρονομίας. Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο ανατολικές
επιδράσεις ανιχνεύονται στην ανάπτυξη της ελληνικής θρησκείας, τέχνης,
τεχνικής, αρχιτεκτονικής, τεχνολογίας, νομισματοκοπίας και γραφής. Αν και πιο αμφίβολες,
τέτοιες επιδράσεις είναι ορατές σε κοινωνικά, νομικά και πολιτικά ζητήματα, όπως
η τυραννία και ο γραπτός νόμος.
Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η
ελληνική πόλις αναπτύχθηκε από φοινικικές ρίζες, αλλά δεν εξηγούν τις συνθήκες,
πώς ακριβώς και σε ποια έκταση τέτοιες «ρίζες» εμφυτεύτηκαν σε ελληνικό έδαφος
και αναπτύχθηκαν εκεί. Επίσης πρέπει να διακρίνει κανείς προσεκτικά
διαφορετικές σφαίρες ή τύπους επιδράσεων: η διάχυση αντικειμένων τέχνης και
υλικής κουλτούρας, μύθων και λατρειών, πολιτικών και κοινωνικών δομών,
πολιτικών σκέψεων και ιδεών μπορεί να ακολούθησαν εντελώς διαφορετικά πρότυπα
μετάδοσης. Πιο αποδοτική φαίνεται ότι
είναι η εξής προσέγγιση: η απόδοση των κοινών στοιχείων σε Ανατολή και Ελλάδα
όχι τόσο σε άμεση επίδραση, αλλά από μια διανοητική κοινή στην ανατολική Μεσόγειο της 1ης χιλιετίας π.Χ.
Επιπλέον η άποψη των Ελλήνων για
τους Ανατολίτες προδρόμους τους ήταν συχνά αφελής. Ο θαυμασμός τους για τους
αρχαίους πολιτισμούς, ειδικά τον αιγυπτιακό, και η εμμονή τους με την αρχή του
πρώτου ευρετή, καθώς και με την αναλογική σύγκριση παρόμοιων φαινομένων σε
διαφορετικές κουλτούρες, τους οδήγησαν στο να συμπεράνουν ότι το μεταγενέστερο
οφείλεται στο προηγούμενο. Έτσι συχνά απέτυχαν να αντιληφθούν διαφορές πίσω από
επιφανειακές ομοιότητες και να αναγνωρίσουν την πιθανότητα ανάπτυξης και
επινόησης του ίδιου πράγματος σε περισσότερα από ένα ιστορικά ή πολιτιστικά
συμφραζόμενα. Έτσι εξηγούνται και οι άφθονες παραδόσεις για ταξίδια Ελλήνων
φιλοσόφων στην Αίγυπτο, όπου υποτίθεται εμπνεύστηκαν από την αρχαία σοφία.
Χαρακτηριστικό
παράδειγμα διαφοράς αντίληψης μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών λαών είναι η σχέση
των ανατολικών βασιλέων και των Ελλήνων αντιστοίχων τους προς τους θεούς: οι
Έλληνες ποιητές απέδιδαν στους θεούς, ειδικά στο Δία, σημαντικό ρόλο ως
δυνάμεις εφαρμογής του δικαίου, αλλά οι πολιτικές σκέψεις τους είναι απόλυτα
ενσωματωμένες σε ένα ανθρώπινο πλαίσιο αιτίου και αποτελέσματος: οι κρίσεις
δικαίου προέρχονται από ανθρώπινα λάθη σε δεδομένες κοινότητες και πρέπει να
επιλύονται από τις ανθρώπινες κοινότητες. Είναι ευθύνη του ανθρώπου η ευνομία
και η ευημερία της κοινότητας. Αυτό σημαίνει ότι από την αρχή η ελληνική
πολιτική σκέψη δεν είναι προσανατολισμένη προς μια απόλυτη θεϊκή τάξη και
δικαιοσύνη που η διατήρησή της είναι το υπέρτατο καθήκον του θεϊκά
νομιμοποιημένου βασιλιά. Αντίθετα στους ανατολικούς μύθους τα κακά προέρχονται
από τα λάθη θεών που προσωρινά ξέχασαν την ευθύνη τους