[Την ιστορία αφηγείται ο Σοφοκλής στον Ευρύαλό του][1]
Ο Οδυσσέας δεν έσφαλε μόνο στην περίπτωση του Αιόλου, αλλά και μετά τις περιπλανήσεις του και το φόνο των μνηστήρων, όταν πήγε στην Ήπειρο εξαιτίας κάποιων χρησμών, διέφθειρε την Ευίππη, την κόρη του Τυρίμμα, ο οποίος τον υποδέχτηκε φιλικά και τον φιλοξενούσε με κάθε προθυμία.[2] Ο Οδυσσέας απέκτησε από την Ευίππη γιο, τον Ευρύαλο. Αυτόν η μητέρα του, όταν έγινε έφηβος, τον έστειλε στην Ιθάκη, δίνοντάς του κάποια σημάδια σφραγισμένα σε μια δέλτο.[3] Καθώς ο Οδυσσέας τότε κατά τύχη δεν ήταν παρών, η Πηνελόπη έμαθε τι συνέβαινε και επειδή γνώριζε ούτως ή άλλως κι από πριν τον έρωτα του Οδυσσέα με την Ευίππη, έπεισε τον Οδυσσέα κατά την άφιξή του να σκοτώσει τον Ευρύαλο ως σκευωρό εναντίον του, προτού ο Οδυσσέας να μάθει πώς έχουν τα πράγματα.[4] Και ο Οδυσσέας, επειδή δεν ήταν εκ φύσεως εγκρατής, ούτε και από άλλες από απόψεις μετρημένος, σκότωσε ο ίδιος το παιδί του.[5] Όχι πολύ καιρό μετά από αυτή την πράξη του πέθανε τραυματισμένος από τον ίδιο του το γιο[6] με το αγκάθι ενός θαλάσσιου τρυγονιού.[7]
[1] Πβ. Σοφοκλής απ. 205 Radt και το σχόλιο του Ευστάθιου στην Οδ. π 118 (1796.50-51).
[2] Το όνομα της Ευίππης αντανακλά τη φήμη της Ηπείρου ως ιπποτρόφου. Το όνομα Τυρίμμας είναι επίσης το όνομα ενός βασιλιά της Μακεδονίας, πατέρα του Περδίκκα (Διοδ. Σικ. 7.15.1). Η σύνδεση του Οδυσσέα με την Ήπειρο και την ευρύτερη περιοχή της βορειοδυτικής Ελλάδας δεν είναι η μοναδική. Πβ. τις ψευδείς ιστορίες του Οδυσσέα στην Οδύσσεια ξ 314 κ.εξ., τ 271 κ.εξ., την ερωτική του σχέση με μια κόρη του Θόαντα, βασιλιά της Αιτωλίας (Απολλόδ., Επιτ. 7.40). Είναι ο ιδρυτής της ηπειρώτικης πόλης Βούνειμα (Στέφ. Βυζ. 182 Mein.), λατρεύεται στη γειτονική Τραμπύα ή Τράμπυια (Λυκ. 800 και Σ), ιδρύει την πόλη Κελκέα (Σ Οδ. λ 122). Είχε μαντείο στην Αιτωλία μεταξύ των Ευρυτάνων (Αριστοτ. απ. 508 Rose).
Ο Παρθένιος είναι πιθανώς εσκεμμένα ασαφής, όταν αναφέρεται αορίστως σε κάποιους χρησμούς, εξαιτίας των οποίων ο Οδυσσέας ξεκινά το ταξίδι στην Ήπειρο. Να εννοείται άραγε ο χρησμός της σκιάς του Τειρεσία στη Νέκυια Οδύσσειας (λ 122-137) ή μήπως ο Οδυσσέας ξεκινά για τη Δωδώνη, η οποία αποκαλείται Θεσπρωτική (Στράβων 7.7.11, Αισχύλος, Προμ. 830-831); Στην Οδύσσεια ο Οδυσσέας (19.296-299) υποκρίνεται ότι πρέπει να πάει στη Δωδώνη, για να μάθει πώς θα επιστρέψει στην πατρίδα, μια ιστορία που μπορεί να αντανακλά μια πρώιμη, προομηρική εκδοχή, η οποία πραγματευόταν την ανάγκη του ήρωα να καθαριστεί από το φόνο των μνηστήρων. Από τη Δωδώνη λαμβάνει μια προειδοποίηση να προσέχει το γιο του, τον Τηλέγονο (Υγίνος, Fab. 127 παλατινή ὑπόθεσις της Οδύσσειας, Σοφ. απ. 455-456, 460-461 Radt), ένας μύθος που εμφανίζεται στο τέλος της ιστορίας του Παρθένιου. Ο Τζέτζης, σχολιάζοντας το Λυκόφρονα 800, μας πληροφορεί ότι ο Οδυσσέας ίδρυσε τα Βούνειμα κατόπιν χρησμού.
[3] Δεν είναι απόλυτα σαφές πώς πρέπει να εννοηθούν αυτά τα σημάδια πάνω στη δέλτο (πινακίδα γραφής), τα οποία λειτουργούν ως σύμβολα ή γνωρίσματα, δηλαδή σημάδια αναγνώρισης, όπως η ζώνη που αφήνει ο Λύρκος στην Ημιθέα για το μελλοντικό γιο του. Ίσως να πρόκειται για κάποιο γράμμα που άφησε πίσω του ο Οδυσσέας. Η ιστορία μάς θυμίζει τα σήματα λυγρά (ολέθρια σημάδια) που κουβαλά σε μια πτυσσόμενη πινακίδα ο Βελλεροφόντης στον Όμηρο (Ιλ. Ζ 168-169), για τα οποία άλλα ομηρικά σχόλια επιμένουν ότι πρόκειται για απεικονίσεις, ενώ άλλα πως πρόκειται για γράμματα. Βέβαια στην περίπτωση του Βελλεροφόντη ο σκοπός της πινακίδας δεν είναι άλλος από το να παρακαλέσει μυστικά ο Προίτος τον πεθερό του να εξοντώσει το Βελλεροφόντη. Το γράμμα αποτελεί μέσο αναγνώρισης στο μυθιστόρημα: πβ. το γράμμα του Ορονδάτη στον Υδάσπη (Ηλιόδωρος 10.34), που οδηγεί έμμεσα στην αποκάλυψη της ταυτότητας της ηρωίδας. Η Χαρίκλεια φορά μια ζώνη ποικιλμένη γράμμασιν ἐγχωρίοις καί διηγήματι, η οποία αποτελεί τα δικά της σύμβολα καί γνωρίσματα (Ηλιόδ. 2.31.2, 4.8, 10.13.1).
[4] Η Πηνελόπη εδώ βρίσκεται μακριά από την εικόνα της υπομονετικής συζύγου που περιμένει τον άντρα της. Ωστόσο σε άλλες πηγές θεωρείται μοιχός (Λυκόφρων 771-773, Πριάπεια 68.27-38 κ.α.), άσεμνη (Δικαίαρχος στο Σ Οδ. α 332), μητέρα του Πανός από τον Ερμή (λ.χ. Ηρόδ. 2.145.4) ή τον Απόλλωνα (Εκαταίος FGrHist 1 f 371, Πίνδαρος απ. 100 Maehler) ή από όλους τους μνηστήρες μαζί (Δούρις FGrHist 76 F 21). Εδώ αναλαμβάνει το ρόλο της κακιάς μητριάς, ένα είδος Μήδειας.
[5] Από τις σπάνιες φορές που φιλοσοφική γλώσσα χρησιμοποιείται στο κείμενο, για να καταδικάσει ένα πάθος, μια πράξη ή έναν ήρωα. Ο Οδυσσέας γενικά καταδικαζόταν για τη διπροσωπία του, αλλά εδώ η καταδίκη σχετίζεται με την έλλειψη εκ μέρους του ελέγχου των παθών. Αλλού καταδικάζεται για την τάση του να κλαίει (λ.χ. Επίκτ. 3.24.18-20) ή για την απληστία του (λ.χ. Πλάτων, Πολ. 390Β). Ακολουθώντας την ιστορία των Κυπρίων επών μπορούσε να του αποδοθεί δειλία, μοχθηρία και δολιότητα. Βλ. Κύπρια σελ. 31 Davies, Kόνων 34, Epistolographi Graeci (Κράτης) 19, σελ. 211-212 Hercher.
Σύμφωνα με τον Ευστάθιο στον Ευρύαλο του Σοφοκλή είναι ο Τηλέμαχος που σκοτώνει τον Ευρύαλο και όχι ο Οδυσσέας. Αν ισχύει αυτό, τότε ο Παρθένιος δεν ακολουθεί εδώ τον τραγικό ποιητή.
[6]Ο θάνατος του Οδυσσέα θα συμβεί σύμφωνα με τον Τειρεσία ἐξ ἁλός, μια σκοτεινή φράση που μεταγενέστεροι σχολιαστές ερμήνευαν ως «μακριά από τη θάλασσα». Ο μύθος όμως του Τηλέγονου, του γιου που σκότωσε τον Οδυσσέα, ερμήνευε τη φράση αλλιώς: ο Οδυσσέας θα πεθάνει κυριολεκτικά από τη θάλασσα, είτε από το δηλητήριο ενός θαλάσσιου ζώου, είτε από έναν πολεμιστή που έρχεται από τη θάλασσα. Το μύθο ανέπτυσσε ένα χαμένο επικό ποίημα του Ευγάμμωνα του Κυρηναίου, η Τηλεγονία ή Τηλεγόνεια. Σύμφωνα με μια από τις εκδοχές που κυκλοφορούσαν στην αρχαιότητα για το θάνατο του Οδυσσέα, ο γιος του από την Κίρκη Τηλέγονος, όταν μεγάλωσε, αναζητώντας τον πατέρα του έφτασε μετά από τρικυμία και στην Ιθάκη, όπου πεινασμένος έκανε διάφορες καταστροφές στα κοπάδια. Ο Οδυσσέας πήγε να τον αντιμετωπίσει, χωρίς να ξέρει ότι είναι ο γιος του. Ο Τηλέγονος τον σκότωσε με το δόρυ του, το οποίο ήταν εξοπλισμένο με κόκαλο σελαχιού (βλ. την επόμενη σημείωση), και όταν έμαθε ότι ο νεκρός ήταν ο πατέρας του, πήρε το σώμα του και το πήγε στο νησί της Κίρκης. Μαζί του πήρε επίσης την Πηνελόπη και τον Τηλέμαχο, τους οποίους η μάγισσα έκανε αθάνατους. Η Κίρκη παντρεύτηκε τον Τηλέμαχο και ο Τηλέγονος την Πηνελόπη..
[7] Ως «θαλάσσιο τρυγόνι» εννοείται εδώ ένα είδος δηλητηριώδους σαλαχιού. Ο χαρακτηρισμός «θαλάσσιο» προστίθεται, επειδή η λέξη τρυγών, δήλωνε επίσης και το πουλί τρυγόνι. Στο σατιρικό διάλογο του Λουκιανού Ποδάγρα (261-262) η Ποδάγρα ισχυρίζεται ότι είναι αυτή και όχι το θαλάσσιο σαλάχι που σκότωσε τον Οδυσσέα. Ορισμένα είδη σαλαχιού είναι δηλητηριώδη και έχουν ένα κεντρί με φαρμάκι στην ουρά τους. Βλ. λ.χ. την περιγραφή του Διοσκορίδη (2.20), όπου το δηλητήριο χρησιμεύει ως φάρμακο για τον πονόδοντο: τρυγόνος θαλασσίας τὸ κέντρον͵ ὃ δὴ ἀπὸ τῆς οὐρᾶς αὐτῆς πέφυκεν ἀνεστραμμένον ταῖς φολίσιν͵ ὀδόντα πονοῦντα πραύνει· θρύπτει γὰρ καὶ ἀποβάλλει.
Η συγκεκριμένη εκδοχή του θανάτου του Οδυσσέα από σαλάχι φαίνεται ότι περιλαμβανόταν στην Τηλεγονία, αν και η παράδοση μπορεί να ήταν αρχαιότερη. Την αφηγούνταν και ο Σοφοκλής στο έργο του Οδυσσεύς Ακανθοπλήξ (απ. 453-461a Radt) , ενώ στους Ψυχαγωγούς του Αισχύλου (275 Radt) ο Οδυσσέας πεθαίνει, όταν ένας ερωδιός αποβάλλει ένα ψαροκόκαλο στο κεφάλι του ήρωα.