H αθηναϊκή εκστρατεία στην Αίγυπτο


Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας 470-460 π.Χ., κατά τη βασιλεία του Πέρση Αρταξέρξη Α΄, μια μερίδα Αιγυπτίων της αιγυπτιακής σατραπείας επαναστάτησε κατά της περσικής εξουσίας στη χώρα με επικεφαλής το Λίβυο Ίναρο.[1] Η εξέγερση ξεκίνησε από το δυτικό Δέλτα και γρήγορα εξαπλώθηκε. Ζητήθηκε η βοήθεια των Αθηναίων που έστειλαν υπό το Χαριτιμίδη στόλο 200 πλοίων, τα οποία αρχικά προορίζονταν για την Κύπρο.

Αν και ο στρατός του Ινάρου νίκησε το στρατό ξηράς των Περσών και σκότωσε το σατράπη Αχαιμένη, ο Χαριτιμίδης υπέστη βαριές απώλειες στο Νείλο. Η περσική απάντηση ήρθε, όταν ο Μεγάβυζος, σατράπης της Συρίας, κατέλαβε τη Μέμφιδα και πολιόρκησε τον Ίναρο και τους Έλληνες συμμάχους του στη νήσο Προσωπίτιδα. Οι Πέρσες συνέλαβαν ή σκότωσαν τους περισσότερους και έστειλαν τον Ίναρο στην Περσία για εκτέλεση, ενώ αργότερα κατέστρεψαν δεύτερο αθηναϊκό στόλο που ήρθε προς ενίσχυση.

Ωστόσο το χρονολόγιο των γεγονότων της αιγυπτιακής εξέγερσης και της αθηναϊκής επέμβασης είναι εξαιρετικά αβέβαιο. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι δύο κυριότερες πηγές μας (Θουκυδίδης, Διόδωρος) είναι αντιφατικές. Ο Θουκυδίδης (1.104, 1.109-110) δε μας δίνει ακριβή χρονολόγηση για την έναρξη της εκστρατείας, την οποία τοποθετεί αμέσως μετά από την αποστολή δυνάμεων στην Κύπρο και μετά από τη συμμαχία Άργους και Αθήνας (462/1 π.Χ.), το χτίσιμο των μακρών τειχών στα Μέγαρα (1.103.4), και πριν από την αθηναϊκή επίθεση εναντίον των Αλιών (459 π.Χ.).

Ωστόσο ο Αθηναίος ιστορικός μας πληροφορεί ότι η εκστρατεία κράτησε 6 χρόνια (1.110) και τελείωσε πριν από τις επιχειρήσεις στη Θεσσαλία (454 π.Χ.). Από την άλλη ο Διόδωρος (11.71) τοποθετεί την έναρξη της αιγυπτιακής εξέγερσης και την αίτηση για αθηναϊκή βοήθεια το 463/2 (επί άρχοντος Τληπολέμου), την έναρξη της εκστρατείας επί άρχοντος Κόνωνος, το 462/1 (11.74), και το τέλος της το 460/59 επί άρχοντος Φρασικλείδου (11.77), επομένως δίνει για την εκστρατεία μια διάρκεια 3 ετών.

Ωστόσο ο Διόδωρος έρχεται σε αντίφαση με μια σημαντική επιγραφική πηγή,[2] η οποία καταγράφει τις απώλειες ενός αθηναϊκού δήμου μέσα σε ένα έτος σε διάφορους πολέμους στην Κύπρο, την Αίγυπτο, τη Φοινίκη, τους Αλιείς, την Αίγινα και τα Μέγαρα. Με βάση το γεγονός ότι οι επιχειρήσεις στην Αίγινα, τα Μέγαρα και τους Αλιείς χρονολογούνται στα 459/8 και 458/7, η επιγραφή πρέπει να ανήκει σ’ αυτά τα έτη. Συνεπώς η εκστρατεία στην Αίγυπτο ήταν σε εξέλιξη το 459 ή 458 και ο Διόδωρος κάνει λάθος.

Το γεγονός αυτό εμπνέει ισχυρές αμφιβολίες και για την ακρίβεια των άλλων χρονολογικών ενδείξεων που παραθέτει ο μεταγενέστερος ιστορικός. Έτσι οι κυριότεροι σύγχρονοι ιστορικοί βασίζονται κυρίως στο Θουκυδίδη, για να ορίσουν τα χρονικά όρια της αιγυπτιακής εκστρατείας των Αθηναίων, τοποθετώντας τα χοντρικά μεταξύ 460 και 455 ή 454 π.Χ. Το τέλος της αιγυπτιακής εκστρατείας συχνά συνδέεται με τη μετακίνηση του συμμαχικού ταμείου από τη Δήλο στην Αθήνα το 454 π.Χ.: οι μεγάλες απώλειες των Αθηναίων και των συμμάχων τους μπορεί να κατέστησαν για ένα διάστημα το Αιγαίο ανασφαλές.

Η γενικότερη αντιπερσική πολιτική της Αθήνας κατά τα χρόνια αυτά οδήγησε τους Αθηναίους να δουν την εξέγερση ευνοϊκά, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι πράγματι βοήθησαν τον Ίναρο[3]. Μάλιστα οι δυνάμεις που στάλθηκαν στην Αίγυπτο έδρευαν ήδη στην Κύπρο, στο πλαίσιο μιας άλλης αντιπερσικής επιχείρησης, γεγονός που αποδεικνύει την ετοιμότητα των Αθηναίων να εκμεταλλευτούν κάθε αδυναμία της περσικής εξουσίας. Η επιθετική πολιτική εναντίον των Περσών υπερβαίνει αυτή την περίοδο τα όρια των πολιτικών ομάδων στο εσωτερικό της Αθήνας και υποστηρίζεται και από τους συντηρητικούς του Κίμωνα και από τους δημοκρατικούς (η εκστρατεία στην Αίγυπτο διεξήχθη τελικά επί Περικλή): η θεμιστόκλεια πολιτική της επιθετικότητας εναντίον της Σπάρτης δεν απέκλειε τον κιμώνειου τύπου πόλεμο εναντίον των Περσών, ακόμη και μετά τον οστρακισμό του Κίμωνα.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[1] Κυριότερες αρχαίες πηγές: Ηρόδ. 3.12, 15, 7.7, Θουκ. 1.104, 109-110, Ισοκρ. 8.86, Διόδ. 11.71, 74-75, Κτησίας απ. 14.

[2] Μeiggs-Lewis 33=Fornara 78.

[3] Η αθηναϊκή επέμβαση στην Αίγυπτο μπορεί να καθοδηγήθηκε τόσο από γενικότερα αντιπερσικά κίνητρα (Διόδωρος 11.71.5, οἱ δὲ Ἀθηναῖοι κρίναντες συμφέρειν αὐτοῖς τοὺς μὲν Πέρσας εἰς τὸ δυνατὸν ταπεινοῦν), όσο και από οικονομικά, δηλαδή από την επιθυμία για την εξασφάλιση της τροφοδοσίας σιτηρών από την Αίγυπτο και την ένταξη της περιοχής στην επεκτατική εμπορική και αποικιστική ελληνική κίνηση. Ο Meiggs προτείνει και δύο άλλα κίνητρα πίσω από την εκστρατεία σε Κύπρο και Αίγυπτο: 1) οι Αθηναίοι μπορεί να την είδαν ως μια ευκαιρία για να καταλαγιάσει η αναταραχή στο εσωτερικό της συμμαχίας μετά τα γεγονότα της αποστασίας της Θάσου και της αιματηρής καταστολής της από την Αθήνα. 2) Ο αποκλεισμός του φοινικικού εμπορίου από την Αίγυπτο. 


[Σταύρος Γκιργκένης]